Burgerschap

Burgerschaps-educatie

Burgerschap is alvast geen gemakkelijk begrip. Maar hoe zit dat met educatie? Het gaat hier eigenlijk over 2 vragen: ‘hoe wordt burgerschap geleerd?’ en ‘hoe wordt burgerschap best onderwezen?’.

Kinderen en jongeren leren heel wat over burgerschap in het gewone dagelijkse leven, het sociale leven en de sociale relaties en interacties die ze hebben. Wat ze dan leren doet ertoe. Dat betekent voor het onderwijzen van burgerschap 2 dingen:

• Aansluiten bij ervaringen van leerlingen: Laat het onderwijs (de activiteit van het onderwijzen) aansluiten bij de werkelijke ervaringen van de leerlingen. Met andere woorden: zorg dat je onderwijs ervaringsgericht is. De dagdagelijkse ervaringen van leerlingen kunnen zowel positief als negatief zijn. Als leerkracht doe je er dus goed aan om van die ervaringen te vertrekken: bevraag ze, maak ze bespreekbaar, ga in dialoog met ze en werk er samen met je leerlingen rond in het licht van de burgerschapsdoelen die je wil realiseren. Naar de tips.
• Zorgen voor een democratisch klas- en schoolklimaat: Zorg voor een klas- en schoolklimaat dat kwaliteitsvolle dagelijkse ervaringen biedt wat betreft democratisch burgerschap. Of de dagelijkse ervaringen van leerlingen buiten de school positief of negatief zijn, daar heb je als leerkracht weinig vat op. Waar je wel voor kan zorgen is dat de dagelijkse burgerschapservaringen op school aansluiten bij de democratische vaardigheden en attitudes die je wil aanleren. Dit doe je bijvoorbeeld door een open klasklimaat te creëren waarin leerlingen zichzelf kunnen zijn en afwijkende meningen mogen en kunnen geven.

Participatief werken

Een woord dat vaak opduikt wanneer het gaat over burgerschapseducatie is ‘participatie’. Maar wat is dat eigenlijk? We kunnen daar op verschillende manieren naar kijken. Beide visies zijn waardevol.

• Participatie als doel: deelname en betrokkenheid van iedereen is hier het resultaat dat je wil bereiken. Als leerkracht heb je dan aandacht voor de toegankelijkheid van je lessen (denk aan cursusmateriaal, de voorbeelden die je gebruikt, maar ook taalgebruik) en leeromgeving.
• Participatie als middel: het leren van burgerschapscompetenties is het resultaat van het doen van burgerschap. Als leerkracht geef je jouw leerlingen dan de kans krijgen om inspraak te hebben in zaken die zowel met het leren als het leven op school te maken hebben. 

Duurzaam werken rond burgerschap, dat is (veel) vragen durven stellen!

Wat jij als leerkracht in de klas doet, heeft een effect en is van belang binnen burgerschapseducatie. Reflecteren over je eigen klaspraktijk en van daaruit je professionele ontwikkelingskansen benoemen, is dan ook zeker relevant.

Let op de volgende 3 dingen:

1. Bouw stap voor stap je kennis op over wat burgerschap is en verwerf inzicht in wat bijdraagt aan burgerschapseducatie
2. Wanneer je aan burgerschapseducatie werkt, ga je jezelf vanzelf veel vragen stellen. Zie jouw twijfels niet als iets negatief, en raak niet ontmoedigd. Dit is eigen aan het onderwerp en heeft een positief effect op je praktijk!
3. Ook het verder professionaliseren als team en school is van belang. Het gaat niet alleen over jouw individuele praktijk. Het pedagogisch klimaat op school (hoe gaan we met elkaar om) doet ertoe. Sta stil bij de waarden die jullie aanpak vormgeven.

In het volgende tabblad 'Professionaliseren rond burgerschap' kan je lezen hoe je als leerkracht en team doelgericht kunt inzetten op professionalisering.

Professionaliseren rond burgerschap doe je zowel individueel als leerkracht, als samen met jouw team.  Je eigen professionele ontwikkeling heb je voor een stuk zelf in de hand, al wil je hierin uiteraard ook ondersteund worden.

Maar hoe kan je als team verder professionaliseren rond burgerschap? Waarover moet je het hebben, waar rond moet je samen aan de slag? En, hoe kan je dat dan concreet aanpakken? Hier vind je enkele kapstokken.

Wat is burgerschap voor onze school? Naar betekenisgeving en visie.

Neem de tijd om aan een gezamenlijke visie rond burgerschap te werken. Een visie biedt meerwaarde op verschillende manieren:

• het geeft betekenis en een doel
• het werkt verbindend en geeft energie
• het is bruikbaar als onderbouw bij reflectie over en beoordeling van de eigen praktijk

Het risico bestaat dat de vraag “wat is burgerschap voor ons” niet wordt behandeld, b.v. omdat de opdracht helder lijkt (b.v. in de vorm van leerdoelen en eindtermen). Zie burgerschap niet enkel als de vastgelegde wettelijke opdracht, maar tracht dit ruimer te benaderen. Dus niet alleen: ‘wat is de opdracht?’, maar ook ‘wat is de gewenste praktijk?’ Maak dus tijd voor gesprekken waarin je het thema stapsgewijs verkent, onderzoekt en invult voor jouw school. Deze doe-fiche ‘burgerschap voor ons’ geeft inspiratie.

Een brede beginsituatie: wat is de stand van zaken rond burgerschap op onze school?

Er gebeurt op jouw school al heel wat op vlak van burgerschap. Zowel de leerlingen als het team beginnen niet van nul wat burgerschap betreft. Maar waar staan jullie nu precies? Een duurzame burgerschapswerking start best vanuit de opmaak van een brede beginsituatie. Hierin breng je zowel beleid als praktijk in kaart en geef je aandacht aan diverse niveaus: school, leerkrachten en leerlingen. Breng niet alleen de hiaten of zwaktes in kaart, maar ook de sterktes. Waardeer wat er al goed gebeurt. Zo vergroot de kans dat goede praktijken rond burgerschap behouden worden. Daarenboven werkt het motiverend voor het team!

Intuïtief weet je al heel veel over de beginsituatie van jouw school. Die intuïties zijn belangrijk om te benoemen en verder te onderzoeken. Dit volstaat echter niet. Voor uitbreiding van de beginsituatie kan je een beroep doen op bestaande en onderbouwde instrumenten. Een verzameling aan vragen die je je kan stellen en een verwijzing naar bestaande instrumenten vind je in de DOE-fiche 'Beginsituatie'.

Over het muurtje kijken: inzichten en inspiratie uit theorie en praktijk

Professionaliseren rond burgerschap is niet alleen kijken in de spiegel, maar ook door het venster. Daar vind je inzicht en inspiratie. Wat draagt bij aan burgerschapsontwikkeling bij leerlingen? Wat zijn belangrijke aandachtspunten binnen burgerschapseducatie? Hoe gaan andere scholen aan de slag en wat valt daaruit te leren? Het werkt motiverend om rond dit soort vragen een helder beeld te scheppen als team. Meer inspiratie vind je hierover in de fiche ‘goede vragen en ideeën voor burgerschap'.

Welke prioriteiten zien wij binnen onze burgerschapswerking?

Je hebt het vast al gemerkt: werken aan burgerschap kan overweldigend zijn. Het houdt niet op en het raakt aan tal van domeinen. Prioriteiten bepalen en stapsgewijs aan de slag gaan is dus heel belangrijk. Liefst bepaal je die niet in de wilde weg, of op basis van intuïtie. Je visie, beginsituatie en inspiratie zijn belangrijke kapstokken op basis waarvan je als team prioriteiten rond burgerschap kan bepalen. Bruikbare en passende methodieken om als team tot een prioriteitenlijst te komen vind je in de doe-fiche ‘een kwestie van prioriteiten'.

Met de toetsing van kennis en vaardigheden ben je als leerkracht uiteraard vertrouwd. Maar de evaluatie van burgerschap lijkt soms een ander paar mouwen. Kun je daar ook over ‘correct’ of ‘fout’ spreken?

Wat ‘goed’ burgerschap is, heeft immers verschillende betekenissen en vormen. Het gaat hier niet over het memoriseren van informatie, maar over betekenisgeving, probleemoplossing, het leren in interactie met anderen... Zeker wanneer je drama inzet tijdens de lessen wordt leren een sociale en collaboratieve activiteit, en dat heeft gevolgen voor je evaluatie.

Evalueren om te leren

Evalueren doe je als leerkracht om tal van redenen, maar jouw uiteindelijke doel als leraar is het leerproces van jouw leerlingen bevorderen. De effecten die je met de evaluatie in dit licht kan beogen, zijn o.a.:

• De informatie die je uit de evaluatie haalt, helpt jou als leerkracht om feedback te geven aan de leerlingen
• Leerlingen begrijpen hun geboekte vooruitgang en plannen hun verdere leerweg

• Leerlingen verwerven inzicht in hun leerproces en in het domein waarin ze aan het leren zijn

De geschiktheid van het evaluatie-instrument hangt af van het doel dat je met je evaluatie wil bereiken. Geen enkel instrument zal op zichzelf voldoen aan alle kwaliteitsvereisten voor een brede en complete inschatting van de competenties van je leerlingen. Maar gelukkig hoeft dat ook niet. Het inzetten van meerdere methodes, al dan niet gecombineerd in eenzelfde toetsmoment of -periode, draagt bij tot een hogere kwaliteit.

Leren en beoordelen afstemmen

Ook het aligneren van de beoordeling met de manier van onderwijzen verhoogt de validiteit. De keuze voor een bepaalde onderwijsbenadering heeft dus ook consequenties voor de evaluatie. Zo zal je bij het gebruik van Mantle of the Expert en Participatief Drama minder gebruik kunnen maken van kwantitatieve beoordelingssystemen, maar zetten vormen van kwalitatieve evaluatie met een formatieve functie meer zoden aan de dijk.

3G-evaluatie

Evaluatievormen die zich daar goed toe lenen zijn te vinden bij Third Generation Assessment: de zogenaamde 3G-evaluatievormen. Dit zijn de evaluatievormen die passen bij een 3G-benadering van leren. In een notendop:

• First Generation Assessment = leren is onderwezen worden (behavioristisch). De voortgang wordt vaak gemeten aan de hand van (ongeziene) toetsen, antwoorden worden gewoonlijk geïnterpreteerd als juist of onjuist, slechte prestaties worden verholpen door meer te oefenen en/of door terug te gaan naar basisvaardigheden.
• Second Generation Assessment = leren is individuele betekenisgeving (constructivistisch). De nadruk ligt op begrijpen, competenties schuilen in verwerkingsstrategieën, zelfmonitoring en zelfregulering zijn belangrijke dimensies van leren, formatieve beoordeling is een belangrijk element.

• Third Generation Assessment = leren is kennis opbouwen als onderdeel van dingen doen met anderen (sociaal-cultureel). Het leren vindt plaats in interacties tussen het individu en de sociale omgeving, leren houdt participatie in, kennis wordt gedeeld met anderen. Beoordeling in groepsverband is even belangrijk als het leren van het individu, de beoordeling gebeurt mee door de gemeenschap en niet louter door externe beoordelaars, evaluatie is meer holistisch en kwalitatief van aard.

3G-evaluatie voor burgerschapseducatie

Welke visie op leren, en bijgevolg op evalueren het meest geschikt hangt af van de aard van de doelen van het (deel)domein waarin wordt gewerkt. De sociaal-culturele benadering krijgt dus niet in alle omstandigheden de voorkeur, maar wel in het geval van burgerschapseducatie via dramatische werkvormen. 

Hier vind je een niet-limitatieve lijst van 3G-evaluatievormen die je kunt inzetten voor het beoordelen van en reflecteren over burgerschapscompetenties.

Evalueren als leren

Bij 3G-Assessment wordt evalueren een onderdeel van het leren: het is geen beoordeling na het leren, maar beoordeling als leerproces. Evalueren wordt dus een volwaardige leeractiviteit die niet louter bedoeld is om een inschatting of inschaling te maken, maar ook om bepaalde doelen na te streven. Je kan zo het aantal traditionele toetsen verminderen en meer aandacht besteden aan het verzamelen van procesdata. Daar hebben zowel jij als de leerlingen baat bij.

Deze tekst kwam tot stand, mede op basis van volgende bronnen:

• Biesta, G. (2011). Learning Democracy in School and Society. Education, Lifelong Learning, and the Politics of Citizenship. Sense Publishers, Rotterdam/Boston/Taipei.
• Clement, J. (2015). Inspirerend coachen: De kunst van dynamisch en uitdagend communiceren (12e herz. dr. ed.). Tielt: Lannoo.
• Council of Europe (2016). Competenties voor democratische cultuur. Samenleven als gelijken in cultureel diverse democratische samenlevingen. Samenvatting. Geraadpleegd op 9 juni 2022 via https://rm.coe.int/09000016806ccf14
• Daas, R., ten Dam, G., & Dijkstra, A. B. (2016). Contemplating modes of assessing citizenship competences. Studies in Educational Evaluation, 51, 88–95. https://doi.org/10.1016/j.stueduc.2016.10.00
• Dijkstra, A., Geijsel, F., Ledoux, G., Van der Veen, I., & Ten Dam, G. (2015). Effects of school quality, school citizenship policy, and student body composition on the acquisition of citizenship competences in the final year of primary education. School Effectiveness and School Improvement, 26(4), 524-553.
• Dochy, F., Dochy, & Janssens, M. (2018). Assessment as learning: De volgende stap in de toetsrevolutie. In D. Sluijsmans, & M. Segers (Eds.), Toetsrevolutie: Naar een feedbackcultuur in het hoger onderwijs (pp. 23-34). Uitgeverij Phronese.
• European Commission/EACEA/Eurydice (2017). Citizenship Education at School in Europe –2017. Eurydice Report. Luxembourg: Publication Office of the European Union.
• James, M., & Lewis, J. (2012). Assessment in harmony with our understanding of learning: Problems and possibilities (pp. 187–205). https://doi.org/10.13140/2.1.1027.6641
• Kavadias, D., & Dehertogh, B. (2010). Scholen en burgerschapseducatie: De totstandkoming van de vraag tot ondersteuning binnen scholen. Brussel: Koning Boudewijnstichting.
• Mary James (2017) (Re)viewing assessment: changing lenses to refocus on learning. Assessment in Education: Principles, Policy & Practice, 24:3, 404-414, DOI: 10.1080/0969594X.2017.1318823
• Nieuwelink, H., Boogaard, M., Dijkstra, A.B., Kuiper, E.J., Ledoux, G. (2016). Onderwijs in burgerschap: wat scholen kunnen doen. Lessen uit wetenschap en praktijk. Amsterdam: Kohnstamm Instituut.  (Rapport 967, project 10707)
• Sampermans D. (2017). De school. In Hooghe M., & Claes, E. (Eds), ICCS 2016 Rapport Vlaanderen: Een onderzoek naar burgerschapseducatie in Vlaanderen (pp. 123-142). Leuven: Centrum voor Politicologie.
• Sampermans, D., Claes, E., & Hooghe, M. (2019). The democratic school climate: Active citizenship at school (KU Leuven. Nieuwe reeks van doctoraten in de sociale wetenschappen en in de sociale en culturele antropologie 375). Leuven: KU Leuven. Faculteit Sociale wetenschappen.
• Sampermans, D., Maurissen, L., Louw, G., Hooghe, M., & Claes, E. (2017). ICCS 2016 rapport Vlaanderen. Een onderzoek naar burgerschapseducatie in Vlaanderen: Eindrapport november 2017. België, Leuven: KU Leuven.
• Steunpunt Toetsontwikkeling en Peilingen (STEP) (2019). Peiling mens en maatschappij. Domeinen maatschappij, tijd, ruimte en brongebruik in het basisonderwijs 2019 (brochure). Geraadpleegd op 9 juni 2022 via https://peilingsonderzoek.be/wp-content/uploads/2018/11/Brochure_MM_BaO_2019_DEF.pdf
• Van der Loo, H., Geelhoed, J., & Samhoud, S. (2007). Kus de visie wakker: Organisaties energiek en effectief maken. Den Haag: Sdu Uitgevers.
• www.onderwijsdoelen.be (AHOVOKS, z.d.)